Ik ben erg benieuwd hoe er over honderd jaar wordt teruggekeken op deze decennia, het eerste stuk van de 21^ste eeuw. Zal het ontstaan van internet net zo’n paradigma wisseling blijken als de uitvinding van de boekdrukkunst? Of communiceren we in 2124 al lang weer heel anders? Communiceren we überhaupt nog zelf? Zou wat we nu kennen als ‘social media’ tegen die tijd geëxplodeerd zijn of juist gematigd – of misschien geheel verdwenen en opgegaan in iets nieuws? Zal de wereld zich in honderd jaar ontwikkelen tot een dopamine-cultuur op een schaal die voor ons nu nog onvoorstelbaar is? Of zijn we tegen die tijd al lang weer afgekickt?

In deze dagen werk ik aan een nieuw boek over ‘hoop’. Ik schrijf het samen met toekomstonderzoeker Jeanneke Scholtens. Er is veel mis in de wereld. Maar er zijn ook veel dingen die nogal somber worden neergezet. Behalve een handelingsperspectief (hopen – hoe doe je dat?) geven we veel voorbeelden van hoopvolle ontwikkelingen. Dat werkt lekker. Toch las ik juist deze week een beschouwing die niet meteen hoopvol stemt.

Iemand attendeerde me op ‘The Honest Broker’. De eerlijke makelaar. Goeie titel. Bijna net zo zeldzaam als de inspirerende dominee 😊. ‘The Honest Broker’ is een nieuwsbrief van Ted Gioia. Nooit van gehoord, dus even googelen. Gioia is muzikant, maar meer nog muziekhistoricus en -recensent, met een bewezen track-record. Behalve over de muzieksector schrijft hij in zijn nieuwsbrief ook over ontwikkelingen in de brede cultuursector. In een recente editie (februari 2024) kondigt hij het einde van het entertainment-tijdperk aan. Huh? Het einde van entertainment? Ik zou denken: daar zitten we toch middenin?

Maar Gioia komt met interessante trends. Bijvoorbeeld dat in de filmindustrie bedrijven als Disney, Paramount en Universal het op dit moment heel moeilijk hebben. Dat het kijkgedrag naar lineaire televisie in Amerika voor het eerst afneemt, iets dat in Nederland al een paar jaar aan de gang is. Dat de muziekindustrie veel geld over heeft voor bewezen (meestal dode) artiesten en slechts een fractie van die bedragen investeert in talentontwikkeling. Het is gebruikelijk om de culturele sector te verdelen in ‘kunst’ en ‘entertainment’. Met de kunst gaat het eigenlijk nooit goed. ‘Mensen kiezen nu eenmaal sneller voor het gemakkelijke entertainment’, hoor je daar vaak. Maar wat als het in die branche ook terugloopt? Wat als de neergang van film, televisie en muziek zou doorzetten? Wat gebeurt hier? Hoezo willen mensen mínder entertainment? Enne…wat willen ze dan wél? Eigenlijk kun je dat wel raden. Kijk maar naar jezelf.

Gioia stelt dat er een verschuiving bezig is van entertainment naar distractie. Distractie bekent: afwezig of snel afgeleid zijn. Hij noemt als synoniemen ‘scrollen’, ‘swipen’ en ‘tijd verspillen’. TikTok noemt hij als het beste voorbeeld: een model dat gebaseerd is op prikkels die een paar seconden duren. Inmiddels zijn alle andere sociale media ‘getiktok-tificeerd’. En hier is de link met dopamine. Ons brein vindt zulke korte prikkels fijn. En dan zijn we niet ver weg van de volgende stap: addictie. Oftewel verslaving. “The tech platforms want to create a world of junkies – because they will be the dealers.” Au. De waarheid doet soms pijn. Toch is dit geen breaking news. We wisten het eigenlijk al. Ook bij de dealers. Er zijn interne documenten gelekt waaruit blijkt dat men bij Meta heel goed weet welke kanalen in welke mate bij welke doelgroepen angstgevoelens en zelfs suïcidale gedachten opwekt. Toch gebeurt er niets of heel weinig. Waarom zou de dealer ook? Empathie zou het einde betekenen van dit verdienmodel.

Toen ik even ging googelen op recent onderzoek naar TikTok kwam ik op de website van Amnesty International. Deze mensenrechtenorganisatie heeft eind 2023 twee rapporten uitgebracht: Driven into the Darkness en I Feel Exposed. Een fragment:

Luis, een 21-jarige student in Manilla bij wie een bipolaire stoornis is vastgesteld, vertelde Amnesty International over zijn ervaring met de ‘Voor jou’-pagina van TikTok: ‘Het is een konijnenhol omdat het begint met slechts één video. Als één video je aandacht weet te trekken, zelfs als je hem niet leuk vindt, wordt hij de volgende keer dat je TikTok opent naar je gebumpt en omdat hij je bekend voorkomt, bekijk je hem opnieuw en dan stijgt de frequentie ervan in je pagina exponentieel.’ (Met het konijnenholeffect wordt verwezen naar het boek Alice in Wonderland. Door een val in een konijnenhol kwam Alice in een wereld terecht waar alles anders was. Haar waarneming wordt beïnvloed. Met bumpen wordt bedoeld dat reacties op internet opnieuw geplaatst worden waardoor het onderwerp bovenaan de pagina blijft staan.)

Het gaat over verslaving. Maar Amnesty zegt: niet alleen TikTok maar ook Meta, Google en anderen maken een gewoonte van het schenden van mensenrechten. Het recht op privacy. Het recht op vrijheid van meningsuiting. Het recht om niet gediscrimineerd te worden. Hier was ik toch wel een tijdje stil van. Wij brengen met z’n allen elke dag uren door op platforms die we duiden als ‘handig, leuk en technologisch’. Terwijl Amnesty International diezelfde platforms schaart in de categorie Rusland, Myanmar of Noord-Korea. Zou het kunnen zijn dat Amnesty nogal makkelijk mee gaat in een dystopisch wereldbeeld? Of zijn wij zelf al zo verslaafd geraakt dat reële risico’s niet echt meer tot ons doordringen?

Waar gaat dit heen? Gioia ziet een situatie van ‘anhedonia’ ontstaan: de totale afwezigheid van plezier in een situatie waar je dat wel zoekt of verwacht. Ik moet aan woorden van een bijbelse profeet denken: je hebt dan wel oren maar je hoort niet. Je hebt wel ogen maar je ziet niet. Je hebt een hart maar het voelt niet. Gioia wijst op woorden als doomscrolling, trolling, doxxing, gaslighting etc. Ook citeert hij Anna Lembke, een psychiater van Stanford University die het boek Dopamine Nation schreef. Zij zegt dat veel mensen een maand zouden moeten vasten van dopamine. Die tijd heeft je brein nodig om te herstellen. Maar elke dag een klein beetje oefenen, is al een goed begin. Zoals één van haar cliënten zegt: “Ik vond het eerst echt moeilijk. Maar na een tijdje lukte het me om naar buiten te kijken. Ik werd me er voor het eerst sinds lange tijd van bewust dat er zoiets als bomen bestaan.”

Het stuk van Gioia riep heel veel op. Zoveel dat hij kort daarna op het thema terugkomt en zoekt hoe het anders kan. Hoopvol vind ik het idee dat alles wat van betekenis is, een concentratietijd van 10 tot 15 minuten vergt. Dat is geen uren of jaren. Maar meer dan vijftien seconden. Een aanloop van een klein kwartier en dán pas kom je er echt in. Sjamanen – zegt Gioia – hebben ongeveer 10 tot 15 minuten nodig om in een andere staat van bewustzijn te komen. Dat wordt ondersteund met gegevens uit de moderne neurobiologie. En de ervaring: de langere film, het langer verhaal, het langere muziekstuk, de langere spanningsboog heeft een onvergelijkbaar grotere impact dan een korte TikTok-video.

Ik was de afgelopen week twee dagen in een Belgisch klooster. Met vrienden deze keer. Met veel gesprekken en een glas wijn. Maar zelfs dan lukt het om mee te doen in het ritme van de zusters. Ik begon de dag tussen 7 en 8 in de kloosterkerk. Met stilte, woorden, gezang en ritueel. Het voelde alsof mijn oren opengingen: ik hoorde beter. Ik zag scherper. Wat een heerlijke manier om aan de dag te beginnen. De wijsheid uit het klooster is ultiem relevant in een TikToktijd: doe de dingen met aandacht. Wees eens wat vaker stil. Blijf in contact met de tijd en met de mensen om je heen. Toevallig of niet: ook op de school van mijn dochter is nu het telefoonverbod ingegaan. De tussenuren worden nu gebruikt voor ‘weerwolven’, een spel dat je met een groep doet. Met echte mensen, echte rollen en echt overleg. Het duurt langer dan 15 seconden. Soms is zo’n tussenuur te kort. Ook dat is ‘generatie TikTok’. De zusters uit het klooster zouden glimlachen: het zijn net mensen.