In een Duitse boekhandel (guilty pleasure) zag ik vorige week een klein boekje liggen. Ik werd getriggerd door de titel: Waarom democratie religie nodig heeft. Het kwam op een stapel. Donderdag, de dag na de verkiezingen, pakte ik het erbij. Ik werd er rustig van. Het resoneerde.

De schrijver is Hartmut Rosa, een Duitse socioloog. Als je hem googelt, zie je dat hij ‘onthaastingsgoeroe’ wordt genoemd. Rosa beschrijft onze samenleving als ‘razende stilstand’. Aan de ene kant is alles in beweging en moet het steeds sneller. Maar op een ander niveau is de samenleving verstard, is er geen voortgang meer. Ik moest denken aan een standaardsituatie uit tekenfilms. Tom of Jerry rent weer eens te ver door, hangt een tijdje boven de afgrond, maakt daarbij razende bewegingen met handen en voeten, maar het helpt niks. Ondanks al je energie stort je neer.

Rosa leent een idee van zijn grote voorganger Max Weber (die ik vaak citeer als de bedenker van het woord zielsarmoede). Weber zegt dat in elke samenleving ‘groei’ belangrijk is. Overal wordt naar een doorbraak gezocht. Soms kun je met dezelfde energie meer doen. Of het lukt om hetzelfde resultaat met minder energie te bereiken. De moderne Westerse samenleving is echter een gekke uitzondering. Wij hebben ieder jaar méér energie nodig om het bestaande overeind te houden. Krimp is een schrikbeeld. Kijk maar naar Japan: een economie die al lange tijd nauwelijks groeit en waar mensen dús steeds harder moeten werken.

Steeds meer energie, steeds minder progressie. Het leidt tot wat Rosa een ‘agressieverhouding’ tot de wereld noemt. Voel maar aan je lijf, zegt hij. Zie de arbeids- of de woningmarkt. Kijk maar naar het klimaat. Het is overspannen, oververhit. Je ziet het ook in de politiek. Iemand met een andere mening is niet langer je discussiepartner. Het is je vijand die tot zwijgen gebracht moet worden. Een fascist die grenzen dichtgooit. Een landverrader die de deur wagenwijd openzet. Elke maatregel kan worden geframed als ‘dit maakt het land kapot’. Zo’n manier van politiek bedrijven kost bakken energie en houdt hoogstens een situatie in stand. Het komt niet werkelijk verder. Met alle respect voor politici die zo hard hebben gewerkt in campagnetijd: ik hoorde werkelijk van niemand een aantrekkelijk toekomstperspectief. Natuurlijk werd er van alles beloofd. Maar dat kan je doorrekenen op realiteitszin. Dan blijft er weinig over. We staan in politiek opzicht razend stil.

Rosa verklaart iets van hoe dat kan. De moderne tijd is gebaseerd op grote beloften. We gaan de natuur beheersen, we zullen niet meer hoeven vechten om te overleven, we houden tijd over voor aangename dingen. Inderdaad heeft dit tijdperk ons veel gebracht. Maar geen van die beloften is echt uitgekomen. Het werkte zolang we op een betere toekomst konden hopen. Vandaag kan dat niet meer. Of je wat meer van Frans, Henri, Geert, Mirjam of Pieter bent: dit geldt voor ons allemaal. En daarom voelt het alsof we ieder jaar sneller moeten rennen – om maar niet in de afgrond te storten. De samenleving als tekenfilm.

Pas aan het einde van zijn analyse stelt Rosa de vraag: kan religie aan deze situatie iets veranderen? Even overweegt hij – hij is zelf religieus – of dit niet een lachwekkend anachronistisch idee is. Dan schrijft hij letterlijk dat religie een verdomd belangrijke rol heeft. Want wat we het meest nodig hebben, is een opmerkzaam hart.

Een opmerkzaam hart? Dat is een bijbelse uitdrukking. Het komt uit een gebed van koning Salomo. Nogmaals Rosa: in een democratie hebben we niet alleen allemaal een stem maar ook oren nodig, om de stem van de ander te horen. En dat hart, daar zit je oriëntatie, je driving force. Dat zorgt ervoor dat je de ander horen wíl (of niet!). O wat is dat is moeilijk. Omdat we elkaar tegenwoordig zo snel idioten vinden. Voor velen is een stem uitbrengen op de PVV óf op GroenLinks-PvdA het meest bizarre wat een mens kan doen. Zou het? Rosa zegt dat het goed is om een politieke overtuiging te hebben, van welke soort ook. Maar dat dat slechts het halve verhaal is. De kern van democratie is: wat heeft een ander mij te zeggen? Dat zijn meestal geen ‘standpunten’. Wat ik je werkelijk te zeggen heb, gaat over zorg, boosheid, emotie, humor en hoop. Ik denk aan Claudia de Breij. Als de verkiezingsuitslag komt, mag ik dan bij jou?

Een luisterend hart komt niet uit de hemel vallen. Het is niet aangeboren. Precies daar, vindt Rosa, heeft religie een rol. Zij heeft verhalen, kennis, rituelen, praktijken en gebouwen waar je een luisterend hart kan oefenen, het misschien zelfs kan ervaren. Religie is een context waarin de agressiehouding voor een moment verdwijnt. Rosa hanteert een breed religiebegrip. Ook sterren, kristallen en esoterie kunnen helpen. Maar zeker ook de kerk, de moskee en de synagoge. Zelf is hij christen. Hij zegt: het is reuze jammer dat ook binnen de kerk veel mensen amper meer geloven dat zij die betekenis kan hebben. In deze tijd. Voor deze democratie. Dat herken ik. Dat vind ik verdomd jammer.

Van Rosa hoef je niet religieus te zijn. Maar niemand mag religie onderschatten, zegt hij. Zonder religie geen democratie. Zonder religie regeert de agressiehouding – dwars door alle partijen, politici en kiezers heen. Ik heb dat niet eerder zo sterk gevoeld als deze week. Zonder geloof en hoop en liefde gaat het gewoon niet.

Een opmerkzaam hart dus. De kern van de grote wereldreligies, zeker ook van het christendom, is geen programma maar een geloof. Dat het universum niet koud en donker is. Ergens is een fluistering, een licht, een ankerpunt. Er is iets of er is Iemand met een opmerkzaam hart. Voor Frans en Dilan en Geert en de hele Haagse mikmak. Voor al hun kiezers. En zelfs voor mij.