Frère Roger is de oprichter van de communiteit van Taizé in Frankrijk. Een plek waar jaarlijks 200.000 jongeren uit heel Europa op af komen. Eén van de uitspraken van deze frère Roger luidt:
In ieder mens is een lege plek die niet op te vullen is, zelfs niet met diepe menselijke intimiteit.
Dáarom voelen we ons dus zo leeg. Er is in ons hart, er is in onze ziel een behoefte aan verbinding en zingeving waar niets of niemand in kan voorzien. Pijnlijk. Maar ook waar.

Esther van Fenema is een Nederlandse psychiater. Waarom voelen we ons zo leeg is één van haar kernvragen. Pakkend schrijft ze over de vele manieren waarop mensen vandaag hun innerlijke leegte proberen te dempen. En ook over hoe die innerlijke leegte een verdienmodel zonder weerga is geworden. De Franse spiritueel en de Nederlandse psychiater hebben in de kern een identieke analyse. En allebei leveren ze geen oplossing. Existentiële gaten vul je volgens hen niet door psychologisch, religieus of spiritueel te praten. Somber, zeggen mensen dan, hopeloos, dystopisch zelfs. Heilzaam, vindt Van Fenema. Ze trekt er high performers mee die ze helpt om hun leegte onder ogen te zien. Bij Taizé doen ze iets soortgelijks. Daar zeggen ze: we helpen om jouw lege plek te voelen, te omarmen. Zo’n benadering is in onze cultuur een godsgeschenk.

Waarom voel jíj je zo leeg? En… waar hebben we het dan over? Leegte is één van de oudste problemen in de filosofie. Oude Griekse natuurfilosofen meenden dat de ene werkelijkheid uit twee helften bestaat: atomen én leegte. Onzin, vond na hen de grote Aristoteles. Leegte kan niet eens worden gedacht en daarom bestaat het niet. Een vacuüm vond hij letterlijk on-voorstelbaar.
Door latere natuurkundige experimenten werd de theorie van Aristoteles ontkracht. Maar in de moderne quantumfysica wordt het inmiddels opnieuw gezegd: dat leegte nauwelijks of niet bestaat. In ieder geval dat je materie en leegte niet simpelweg tegenover elkaar kunt stellen, ze misschien niet van elkaar kunt onderscheiden. Anno 2023 hebben ook de grootste natuurkundigen nog maar amper vat op wat leegte is.

Geesteswetenschappers zijn er stelliger over: existentiële leegte bestaat. Ik moet de eerste filosoof, schrijver of kunstenaar nog tegenkomen die dat zou willen ontkennen. Binnen in ons is er écht een lege plek. Vaak wordt dat verbonden met hoe er eerst een ‘berg van de goden’ bestond en later een troon van God. Die berg en die troon bleken er niet te zijn, in Jorwerd niet en evenmin in Rotterdam.
Verlichting heet dat. Friedrich Nietzsche heeft er zijn twee meest beroemde zinnen aan gewijd.Hij schrijft: ‘Wij moderne mensen hebben de horizon uitgewist met een spons.’ En even later: ‘Wij moderne mensen zijn de moordenaars van God.’ Nu moeten we het zelf doen, zegt Nietzsche. Zin en betekenis verlenen bedoelt hij. Godsonmogelijk is dat. En tegen zijn tijdgenoten roept hij: jullie hebben volstrekt niet door op wat voor dramatische leegte we afstevenen. Esther van Fenema zegt dat precies zo: we zijn op Gods stoel gaan zitten, voor God gaan spelen, we zullen zelf wel voor verbinding en zingeving zorgen. Dat lukt dus niet, zegt ze Nietzsche na. Frère Roger zou zeggen: in ieder mens is een leegte die niet op te vullen is, maar als íemand dat krampachtig toch probeert, dan wel de moderne mens.

Eén van de 66 bijbelboeken heeft een vreemde auteursnaam: ‘de Prediker’. ‘De dominee’ dus eigenlijk, of vandaag zou hij zich ‘de Psychiater’ noemen. Lucht en leegte, alles is leegte, zegt hij. Vanitas in het Latijn – en ‘ijdelheid der ijdelheden’ in wat ouder Nederlands. Niet van de spiegel maar ijdel als in ijl, vluchtig, ondraaglijk licht. Dat valt met niets te dempen, zegt Prediker. Dat moet je ook niet willen, omdat je het niet kunt. Bij Prediker is er weliswaar een God, maar die helpt daarin ook niet. Sterker nog: God heeft die leegte doelbewust gecreëerd, zodat wij mensen onze plek zouden kennen.Wie geen enkele last heeft van leegte, is of een steen óf die is God. Precies daar tussenin is de plek van de mens. In ieder mens is een leegte die niet op te vullen is, zelfs niet door God. Het enige dat positief is aan de leegte, is dat je kunt vermoeden of hopen of geloven dat er meer is, dat er ergens ‘volheid’ is.

Esther van Fenema opent haar boek met de zin: Mijn God, waarom heb je mij verlaten. Een kruiswoord van Jezus, maar net zo goed de kreet van Nietzsche. En ook frère Roger zou instemmend knikken. Het is dé vraag van onze tijd. Mijn God, mijn God, waarom voel ik mij zo leeg?

Toen frère Roger zijn eigen leegte echt had omarmd, gebeurde er een wonder. Zelf zegt hij erover: leegte is de enige plek waar God in jou geboren kan worden. Zo lang je vol bent met van alles, gebeurt dat sowieso niet. Als je leeg bent, gaat het niet als vanzelf. Maar het zóu kunnen! Het klinkt als een belofte. Het is de essentie van Pasen. Mag er iets in jou geboren worden? Iets van essentie? Iets van God? Voor ieder mens een spannende vraag. Voor kinderen van de verlichting en nog het meest de ‘high performers’ onder hen is die vraag hoogst ongemakkelijk. Durf ik toe te geven dat ik in de kern leeg ben? Durf ik te hopen op iets wat ik zelf niet kan maken?

Over God wordt in de christelijke theologie in drie dimensies gesproken. Die dimensies worden Vader, Zoon en Geest genoemd. De eerste dimensie vertelt dat God van leegte houdt. Dat leegte voelt voor hem voelt als ruimte. Ruimte is een creatief woord: tijd en omstandigheden waarin je iets kunt maken, scheppen. Allerlei bijbelse en theologische teksten vertellen hoe God er druk mee is om lege ruimte te vullen. Vol te maken van …zichzelf. In den beginne was er leegte, zegt Genesis. En dan begint God. Hij vult de ruimte van een universum, een oceaan, een aarde, een bergtop, een tent, een tempel, een stad, een land en mensen vooral, steeds maar weer mensen. Aristoteles heeft misschien niet natuurkundig maar wel theologisch gelijk: leegte is ondenkbaar. Er kan geen ruimte bestaan waar God niet is. Ook die leegte waar velen van ons zo bang voor zijn. Het dodenrijk, vaak voorgesteld als het grote niets. Zelfs daar kom je God nog tegen. Het is nog nooit zo leeg geweest, of je vindt altijd iets van God.

De tweede dimensie. In het christelijk geloof is God niet alleen goed in het vullen van leegte, ruimte. Hij heeft nóg een talent. Hij kan zichzelf leeg maken. Ont-ledigen is een mystiek woord. Een God die zichzelf kleiner kan maken. Macht kan afstaan. Uit hemelse naar aardse dimensies kan afdalen. Zichzelf laat kwetsen en zelfs vermoorden. God in een graf. Kleiner kan niet. Dit is het verhaal van Jezus van Nazaret. In ieder mens is een plek die niet is op te vullen, leerde hij. Niet met geld of kinderen of met een beloofd land. Niet met hard werken of high performen. Niet met een tempel of een kerk, een bijbel, religieus gedrag of godsgeloof. Wie zijn leven probeert te behouden, wie de leegte probeert te dempen, die zal het verliezen. Maar wie zijn leven verliest, wie de leegte aangaat en omarmt, díe zal het vinden. Voor gelovigen is deze tweede dimensie van God heel kostbaar. Hij gaat met ons mee juist ín onze diepste leegte. Al ben je nog zo leeg, je bent nooit helemaal alleen.

De derde dimensie van God is in één woord Geest. Het theologische kernwoord bij Geest is vervulling, vol worden. Aan de leegte voorbij betekent dat. Vol worden van waarheid, schoonheid, goedheid, liefde. Pasen in christelijke termen is het begin. Een leeg graf is de plek waar God opnieuw geboren is. Nu jij nog en ik. Daarom wordt het na Pasen Pinksteren. De mooiste zin die ik ken over de nieuwe wereld – waar christenen in geloven – is: en daar zal God alles in allen zijn. Wij vol van God – en net zo goed God vol van ons.

Dieper nog dan de psychiatrie is het theologische verhaal: daarom voelen we ons zo leeg vandaag. In onze samenleving is Pasen ver weg. Vaak zie je niet de ruimte in jouw leegte. Of denk je dat juist in je leegte helemaal alleen bent. Of je durft niet te geloven dat er behalve leegte ook vervulling is. Wat als jij daar iets van jezelf in herkent. De waarheid is: meer dan andere tijdperken heeft onze cultuur God gedood. De Paasboodschap is: juist in die existentiële leegte kan en wil God opnieuw geboren worden.

In ieder mens is een lege plek die niet is op te vullen. Zalig wie die plek in zichzelf niet langer probeert te dempen. Diegene is begonnen aan een reis naar een vervuld bestaan.


Deze tekst is een reflectie op het boek van Esther van Fenema, Het verlaten individu. Waarom voelen we ons zo leeg? Amsterdam 2022